KOMEMORATIVNI MURALI

Oslikavanje murala preminulih ličnosti je pojava koja se viđa svuda u svetu pa i u Srbiji. Nakon smrti određene javne ličnosti, naročito iz šou biznisa, ulični umetnici  oslikavaju njihove portrete kao počast njihovom doprinosu kulturi i umetnosti. U tom nizu izdvajuju se murali britanske pevačice Ejmi Vajnhaus, muzičara Dejvida Bouvija, boksera Muhameda Alija, košarkaša Kobe Brajanta, glumca Robina Vilijamsa, itd. Ako govorimo o beogradskim umetnicima, onda treba pomenuti  muzičare Dragoljuba Đuričića,  Džeja Ramadanovskog,  glumce Danila Batu Stojkovića, Petra Kralja, Marinka Madžgalja, Borivoja Boru Todorovića, Zorana Radmilovića, Velimira Batu Živojinovića, Milenu Dravić i Dragana Nikolića. Oni se slikaju  na mestu ili blizu mesta gde su provodili vreme, gde su radili ili mesta koje je po nekom drugom obeležju karakteristično za njih, pa tako iza pozorišta Atelje 212 i pored Beogradskog dramskog pozorišta se nalaze murali posvećeni preminulim glumcima, blizu kafane na Dorćolu u kojoj je često boravio se nalazi mural Džeja Ramadanovskog.

Mural posvećen glumcu Velimiru Bati Živojinoviću

Odnos prema nacionalnoj istoriji u Srbiji predstavlja važnu komponentu kolektivnog identiteta,  zato je razumljivo da se  među naslikanim muralima izdvajaju i murali istorijskih ličnosti. Oni su sve prisutniji u javnom prostoru, kako na fasadama stambenih zgrada tako i na javnim površinama poput komunalnih, ili zidova napuštenih industrijskih objekata.  Portreti koji pripadaju ovoj grupi murala su uglavnom opšte prepoznatljivi, ili makar prepoznatljivi na nacionalnom/lokalnom nivou  kao deo nacionalne istorije određenog mesta.

Mural Save Kovačevića

Jedan od najčešćih motiva kada su istorijske ličnosti u pitanju, kako u Beogradu tako u celoj Srbiji, jeste portret Nikole Tesle. Kao jedna od ličnosti koja je prepoznatljiva svuda u svetu, Nikola Tesla, zbog svog doprinosa nauci, ali i zbog svog porekla, nalazi se na zidovima ne samo Beograda, već cele Srbije. Njegov lik povezuje se sa osećanjem nacionalog ponosa, a pritom bez određene političko-ideološke pozadine koju autori impliciraju u slučajevima nekih drugih porteta istorijskih ličnosti.

Jedan od murala koji često može da se vidi i u Beogradu,  i u ostalim gradovima u Srbiji jeste lik Gavrila Principa, koji ima jasni politički i ideološki kontekst—kao simbol nacionalnog ponosa, revolucionarnog duha, borbe za oslobođenje i srpsko jedinstvo. Uz sam portret Gavrila Principa može da se nađe i citat ,,Naše će sjene hodati po Beču, lutati po dvoru, plašiti gospodu.’’ za koji se veruje da je napisao sam Gavrilo Princip dok je bio pritvoren u zatvoru u Sarajevu, nakon čega je prebačen u zatvor u Terezinu u Češkoj u kojem je umro.

U nizu istorijskih murala pojavljuju se  portreti ruskog cara Nikolaja II Romanova, vladike Petra Petrovića Njegoša,  vojvode Živojina Mišića, srpskog vojskovođe iz balkanskih i iz Prvog svetskog rata. Neretko se uz mural nalaze i citati sa jasnim političkim ciljem provokacije ili buđenja nacionalnog ponosa. Tako je uz mural Njegoša je ispisan tekst ,,Svak je rođen da po jednom umre, čast i bruka žive dovjeka!’’, uz mural Karađorđa je ispisano ,,Srbija se umirit ne može.’’ ili uz portret vojvode Živojina Mišića—,,Đenerale, opkoljeni smo! Odlično, rođeni moj, sada možemo da napadamo u svim pravcima!’’

Jedan od najdramatičnijih političkih događaja početkom 21.  veka bilo je ubistvo premijera Srbije Zorana Đinđića. Atentat na premijera Zorana Đinđića izvršen je 12. marta 2003. godine na ulazu u zgradu Vlade Srbije. Zoran Đinđić je bio premijer Vlade Srbije, posle demokratskih promena, u periodu od januara 2001. do 12. marta 2003.  Na ulazu u zgradu Vlade, na mestu gde je premijer Đinđić pogođen metkom, godinu dana nakon ubistva,  2004. godine postavljena je komemorativna ploča. Na ploči je uklesan Đinđićev citat "Ako neko misli da će zaustaviti sprovođenje zakona i reformu time što će mene ukloniti, onda se grdno vara".

Mural koji se nalazi na platou preko puta ulaza na Filozofski fakultet  nastao je 2018. godine, a već nakon nekoliko dana mural je oštećen farbom. Mural se skravio i obnavljao svakih nekoliko meseci . Recentno stanje je takvo da mural postavljen na viši nivo, pa je time i delimično zaštićen.  Mural je stilski sličan ostalim muralima u Beogradu—s tendencijom ka hiperrealizmu. Ono što ga obeležava je mesto na kome se nalazi—plato Filozofskog fakulteta,  gde je Đinđić studirao filozofiju.

Mural posvećen Zoranu Đinđići ispre Filozofskog fakulteta

Zoran Đinđić rođen je 1952. godine u Bosanskom Šamcu. Diplomirao je filozofiju u Beogradu, a doktorirao u Nemačkoj, gde je otišao, pod političkim pristiskom krajem 70tih godina. Jedan je od osnivača Demokratske stranke, a 1994.izabran je za predsednika stranke. Od februara do septembra 1997. godine bio je na poziciji gradonačelnika Beograda, kao kandidat koalicije Zajedno. Posle pobede Demokratske opozicije Srbije (DOS) na parlamentarnim izborima decembra 2000. godine, izabran je za predsednika Vlade januara 2001. godine.

Mural posvećen Đinđiću nalazi se tačno ispod murala- slike Vladimira Velićkovića koji je izrađen još 1970. godine kao jedan od prvih murala u Beogradu. Takođe na istom mestu se nalazio mural posvećen Džo Strameru, frontmenu engleske pank grupe Kleš (The Clash) koji važi za simbol otpora, mladalačkog revolta protiv tradicionalnog sistema vrednosti. Mesto murala je takođe i mesto na kome se okupljaju studenti, organizuju protesti i mesto koje povezuje najprometnije delove grada—Studentski trg i park sa Knez Mihailovom ulicom.

Komemorativni mural političkom akitvisti Oliveru Ivanoviću , ubijenom lideru građanske inicijative Sloboda demokratija pravda sa Kosova,  nalazi se u blizin policijske stanice u bulevaru despota Stefana. Uz portret je ispisan tekst ’’U atmosferi straha se ne živi’’. Ovaj mural  nije oštećen, prefarban niti oskrnavljen.

Posebnu  grupu murala čine komemorativni portreti  anonimnih, uglavnom mladih ljudi koji su poginuli ili preminuli u tragičnim događajima. Ovi murali postavljanjem u  javni prostor dobijaju opšti karakter, jer njihova tragična smrt izaziva kod javnosti osećaj  nepravde kojoj su bili izloženi ili nesreći koja se dogodila. Oni  su iskaz kolektivnog sećanja kojom zajednica želi da ovekoveči i njihov mladi život i podseti na oprez u sprečavanju tragičnih događaja.Takvi  murali se najčešće oslikavaju u neposrednoj blizini mesta u kome je osoba živela ili  gde je stradala.

Jedan od takvih murala je posvećen Milošu Mileusniću, studentu iz Čačka koji je ubijen kao slučajni prolaznik u ulici Dimitrija Tucovića 2019. godine kada ga je ubica Neđeljko Đurović, u nestabilnom psihičkom stanju’’slučajnim izborom’’ nekoliko puta izbo nožem. Njegov mural u Beogradu se nalazi na Dorćolu u ulici Strahinjića Bana.

Petnaestogodišnja devojčica Minja Draganić je bila žrtva požara koji je izbio u stanu u kome je živela sa roditeljima na Dorćolu. Mural posvećen Minji se nalazi na osnovnoj školi ’’Braća Baruh’’ koju je pohađala.

Na Zvezdari, u blizini škole Ivan Goran Kovačić, nalazi se mural posvećen Stefanu Radojeviću—Radetu, momku koji je tragično preminuo u saobraćajnoj nesreći na motoru u ulici Dimitrija Tucovića.

Na Vračaru se nalazi mural posvećen Nemanji Antiću, mladiću koji je poginuo u saobraćajnoj nesreći kod Ada Huje 2014. godine, dok se na fasadi Prve beogradske gimnazije nalazi mural posvećen Milošu Jankoviću, takođe žrtvi iste nesreće.

Na zgradi u Kraljice Marije od 2022. godine nalazi se mural posvećen studentu Jovanu Iviću koji je izvršio samoubistvo na tom mestu.

Ovakve inicijative za komemoraciju pokreću u najvećem broju slučajeva prijatelji i porodica.

Fudbalski navijači, poznati kao „ultras”, nastali su u Italiji kasnih 60-ih godina 20. veka, a osamdesetih godina su se proširili na i na druge krajeve Evrope. Organizovani u  udruženja fudbalskih navijača, ultrase odlikuje  strastvena podrška  fudbalskom klubu, često povezana sa  političkom ideologijom ili etničkom pripadnošću. Vremenom su neki ogranci ultras navijačkih grupa počeli da se upliću u opasne kriminalne poslove. Tako su podgrupe ultras navijača, koje se  bave  nasiljem i organizovanim kriminalom, okupile huligane u dobro organizovanu kriminalnu strukturu.  Ove huliganske grupe, zbog velikog broja ubistava koje su usledile usled međusobnih  obračuna, naročito u poslednjoj deceniji, naručuju  murale na kojima su preminuli članovi,  realistično  oslikani po modelu grobarskog treš romantizma. Ipak, ovi murali prikazuju navijače različitih navijačkih grupa koji zbog svojih kriminalnih aktivnosti pripadaju huliganskim grupama.

Mural u OŠ Starina Novak posvećen huliganskim grupama

Ovakvim načinom memorijalizacije ličnosti se na slikovit način omeđuju određeni urbani kvartovi ili celine, i šalju vizuelne poruke  pojedinim društvenim grupama. One mogu da imaju otvorena ili skrivena značenja poput pretnje (ispisane u vidu tekstualne podrške odrđenoj osobi ili grupi), osvete, ili jednostavno odavanje počasti preminulom. Posebno aktivni u sferi ulične komemorativne umetnosti su navijači FK Partizan, tzv  Grobari.  Niz komemorativnih navijačkih murala rasut je  po gradu, a samo u blizini  Partizanovog stadiona,  sada se nalazi 13 murala posvećenim različitim osobama. Ovo su osobe  koje, osim što su bili navijači, imaju istoriju nasilnog i huliganskog ponašanja, Najčešće nepoznati javnosti, ovi navijači su koristili navijanje samo kao paravan za određene kriminalne aktivnosti.

U nizu murala ovog tipa, ističe se  mural Ljubomira Markovića Kiće, nekadašnjeg vođe Partizanove navijačke grupe ,,Alkatraz’’. Njemu su posvećeni  murali  na dva mesta u Beogradu, jedan u naselju Petlovo brdo, drugi na donjem Dorćolu. Na dorćolskom muralu stoji tekst  koji glasi ’’Ti si ponos Beograda’’. Ljubomir Marković je široj javnosti postao poznat tokom istrage ubistva francuskog navijača Brisa Tatona, u septembru 2009. godine. Marković je tada uhapšen, osuđen na 30 godina zatvora, u međuvremenu mu je kazna smanjena na 13 godina, nakon čega je izašao iz zatvora 2017. godine, a dve godine kasnije je ubijen.

U ulici 27. Marta/Kraljice Marije u Beogradu, na prometnom mestu, u širokom delu ulice, na fasadi stambene zgrade nalazi se mural sa likom mladića ispod koga piše ,,Dovla 1978–2013’’. Dovla ili Vlada Zlo samo su neki od nadimaka Vladimira Lukića, navijača FK Rada, koji je ubijen u produžetku iste ulice, u kafiću Penzija. Vladimir Lukić je bio deo navijačke grupe pomenutog kluba ,,„United force”’’, vođa neonacističkog odreda ,,Combat 18’’.  U  samoj Ulici 27. marta kao i okolnim ulicama,  nacrtani je vći broj stensila sa likom Vladimira Lukića ispod koga piše Dovla.

Mural Alena Kostića, poznatog i pod nadimkom Kubi, nalazi se u beogradskom naselju Železnik, na okretnici autobusa. Alen je  ubijen dok je bio vođa partizanove navijačke grupe ’’Zabranjeni’’, protiv koga je u tom trenutku bilo podignuto 15 krivičnih prijava. Smatra se da je ubijen zbog sukoba sa suparničkom Partizanovom grupom ’’Alkatraz’’.

U blizini se nalazi i mural posvećen Vladimiru Vojvodiću Vojvodi, bivšem vođi navijača Crvene Zvezde, iz bliskog okruženja Željka Ražnatovića Arkana, vođe kriminalnog klana iz 90-ih godina.

Na Novom Beogradu, u Bloku 21 postoji mural posvećen Veliboru Dunjiću, vođi navijača Crvene Zvezde, grupe pod nazivom ’’Hijene’’. Velibor, protiv koga je bilo podignuto oko 40 krivičnih prijava, ubijen je ispred splava na Novom Beogradu. On je prikazan nestandardno za komemorativni mural— u akciji, držeći megafon u jednoj ruci. Uz mural stoji i ceo tekst pesme Duška Trifunovića Grešio sam mnogo.

Mural posvećen Luki Miškoviću, ubijenom ispred kafane Konoba akustik, nalazi se na gornjem delu Dorćola. Luka, koji  je imao nekoliko krivičnih prijava,  upucan je tokom hapšenja zbog ’’žučne svađe’’ sa vlasnikom pomenute kafane.

Mural u Zdravka Čelara posvećen je dvojici navijača Partizana, koji su predstavljeni samo kroz svoje nadimke—Vlajko i Grobi. Vlajko je Vladimir Živković, član partizanove navijačke grupe ’’Zabranjeni’’, koji je preminuo nakon što ga je član suparničkog partizanovog tabora ’’Alkatraz’’ izbo nožem. Grobi je nadimak Ivana Perovića, takođe člana i simpatizera grupe ’’Zabranjeni’’, koji je ubijen pištoljem na Novom Beogradu, od strane pripadnika ’’Alkatraza’’.

Vlajko i Grobi