Скочи на садржај

JEVREJSKI ISTORIJSKI MUZEJ

GDE SE NALAZI ?

Jevrejski istorijski muzej nalazi se u Ulici  Kralja Petra 71, Beograd. nalazi se u blizini džamije, Galerije fresaka, Pozorišnog muzeja.

ISTORIJAT MUZEJA

U zgradi Jevrejske opštine Beograd nalazi se jedinstveni muzejski prostor u Beogradu-Jevrejski istorijski muzej. Osnovan je 1948.godine u okviru Saveza jevrejskih opština bivše Jugoslavije. Muzejsko-istorijski odsek formiran je najpre u Zagrebu, a 1952. godine sakupljenja građa preneta je u Beograd u zgradu koja je do drugog svetskog rata služila kao jevrejska sefardska opština. Zgradu je 1928. godine projektovao arhitekta Samuel Sumbul. Danas pri vrhu zgrade stoji veliki natpis „Dom jevrejske crkveno-školske opštine”.
Muzej je tematski specijalizovan, a sadržajno veoma kompleksan. Osim muzejskih zbirki, poseduje i značajan Arhiv.
Osim dokumentacije i foto-dokumentacije, arhiv obuhvata dve elektronske baze podataka – žrtve Holokausta sa teritorije cele bivše Jugoslavije i jevrejske matične knjige Beograda. Teritorijalno, postavka pokriva područje cele bivše Jugoslavije,a vremenski obuhvata istoriju Jevreja odnjihovog dolaska na ova područja, u 2.i 3.veku, pa do Drugog svetskog rata i holokausta, kao i do obnove jevrejske zajednice. Ovaj dugi period vešto i sažeto je prikazan na 200 m2, pri čemu osim istorije, posetilac može da se upozna sa običajima, i kulturno-istorijskim nasleđem Jevreja na prostoru bivše Jugoslavije.

JEVREJI U RIMSKOM CARSTVU NA TLU BALKANA

Istorija Jevreja na Balkanu i na prostoru bivše Jugoslavije počinje još u antičkom rimskom periodu. Romanioti je naziv za  Jevreje koji su živeli rasuti po provincijama Rimskog carstva. Oni  se na Balkan doseljavaju  početkom nove ere. Najstarija jevrejska naselja osnovana su u mestu Stobiju u današnjoj Severnoj Makedoniji, kao i duž obala Jadranskog mora. Najastariji očuvani pisani spomenik o postojanju jevrejske zajednice i imena rabina Tiberija Poliharmosa je uklesani natpis na "Poliharmosovom stubu" koji je nađen u ruševinama sinagoge u Stobima s kraja 3. i početka 4.  veka.

JEVREJI U SREDNJEM VEKU NA TLU BALKANA

Tokom sredneg veka postojao je kontinuitet jevrejske zajednice na teritoriji Balkana.Od 14. veka brojni su pisani izvori o jevrejskoj zajednici u srpskoj srednjovekovnoj državi, Dubrovačkoj republici i u gradovima na Jadranskoj obali, posebno u Splitu i Zadru.Tokom srednjeg veka počinju migracije Jevreja na prostrou cele bivše Jugoslavije. Jevreji iz istočne i srednje Evrope -Ašenazi dolaze već od kasnog srednjeg veka, a naseljavanje Jevreja iz Španije -Sefarda počinje nakon proterivanja sa Iberijskog poluostrva posle 1492. godine.

JEVREJI U 19. VEKU NA BALKANU

Tokom 19. veka počelo je stvaranje uslova za priznavanje verskih i građanskih prava Jevreja. Verske slobode građanima kneževine Srbije donesene su  na Berlinskom kongresu 1878.godine. "Raspis Ministra Pravde"  potvrdio je 1884. godine, povodom odluke Berlinskog kongresa, verske slobode građanima jevrejske veroisposvesti.

Sinagoge u međuratnom periodu u Kraljevini Jugoslaviji

JEVREJI U 20. VEKU

Važan događaj za jevrejsku zajednicu na početku 20.veka bilo je formiranje Saveza jevrejskih opština u Kraljevini SHS 1919. godine. Ovaj savez značio je institucionalizovanu podršku,a unapređenju statusu jevrejske zajednice doprineo je Zakon o verskoj zajednici Jevreja u Kraljevini 1929. godine. Na panoima su izložene  slike brojnih pripadnika jevrejske zajednice koji su svojim delima ostavili važan trag u istoriji Kraljevine Jugoslavije.

Društveni, kulturni i politički život Jevreja u prvoj polovini 20 veka bio je u punom zamahu. Brojna udruženja, sportska društva, škole bila su mesta okupljanja Jevreja i omogućavala su puno ostvarenje  gradjanskih  i verskih  prava.  Sve to prekinuo je Drugi svetski rat i holokaust koji je gotovo potpuno fizički uništio jevrejsku zajednicu.

Posle Drugog svetskog rata, broj Jevreja koji su preživeli holokaust bio je značajno manji, a politički uslovi u SFRJ pružili su Jevrejima ista građanska prava kao i ostalim stanovnicima nove države. Jevreji koji su preživeli i koji se nisu odselili van zemlje nastavili su da deluju u javnom životu, a preko svojih udruženja (Savez jevrejskih opština Jugoslavije, kasnije Srbije)  nastavili su da se zalažu za ispravljanje istorijskih grešaka počinjenih na teritoriji Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata prema jevrejskoj zajednici.

Operska pevačica Breda Kalef sa učenicima beogradskih gimnazija, 2011. Beograd

HOLOKAUST

Procenuje se da je u holokaustu na teritoriji bivše Jugolslavije stradalo 82% jevrejskog stanovništva. Nestale su čitave porodice, pa čak i jevrejske opštine. Na početku Drugog svetskog rata u Jugoslaviji je živelo 82.000 Jevreja, a stradalo je 67.000. U Beogradu je ubijeno 90 % Jevreja, a podatak da je 1942. godine Beograd "očišćen od Jevreja"  izaziva tragična osećanja. Porušeno je preko stotinu sinagoga, oteta je imovina, a  na tragičan i svirep način u logorima i dušegupkama stradali su nevini građani jevrejskog porekla.

Zbirka o holokaustu zauzima posebno mesto sa mnoštvom originalnih predmeta iz svakodnevice jevrejskog stanovništva, pre svega iz logorskog života.Mapa Jugoslavije prikazuje  okupacione zone sa označenim mestima logora. Izloženi su antisemitski plakati, antijevrejske naredbe, fotografije Jevreja sa žutim trakama i mnogi drugi predmeti koji svedoče o brutalnosti kojoj su ljudi jevrejskog porekla bili izloženi.

ZBIRKA JUDAIKE

Ovo je zbirka predmeta koji se odnose na verske, obredne predmete koji su karakteristični za  svakodnevni i verski život Jevreja kroz istoriju do danas. Potiču sa teritrorije bivše Jugoslavije od 17-20. veka. U ovom delu se izdvaja otvoreni svitak  Tore -svete knjige koja sadrži Pet knjiga Mojsijevih. U vitrini se mogu videti i drugi ritualni predmeti :jadaim (pokazivač za tekst), rimonim (dva ukrasa za Torine držače), keter Tora (kruna za Toru). 

U ovoj vitrini se nalazi Parohet (zavesa kojom se pokriva sveti orman) iz 18-19. veka, molitveni šalovi-taliti, i zatvorena Tora iz Livorna u Italija iz 18. veka.

U ovoj vitrni nalazimo predmete koji se koriste za važne jevrejske praznike, Pesah, Purim, Šabat i dr.Predmeti vode poreklo iz Beča, Osijeka, Austro-Ugarske, Italije, i Srbije iz 19. i 20. veka.

Ukrasni držači Tore, 19. vek

JEVREJI U BEOGRADU

U periodu osmanskog carstva tokom 16. veka dolazi do većeg naseljavanja Jevreja u Beogradu. Sefardi, Jevreji iz Španije posle proterivanja sa Iberijskog poluostrva, rasuli se širom Sredozemlja. Veliki broj Jevreja našao je utočište u Osmanskom carstvu, gde su mogli da žive kao i ostalo stanovništvo. U turski Beograd tokom 16. veka dolazi veći broj Sefarda koji žive u mahali( tur. gradska četvrt) na Dorćolu. Nema neposrednih podataka, ali posredni podaci pokazuju da je sefardska opština osnovana dvadesetih godina 16. veka. Aškenaza je bilo manje i bili su naseljeni na Savskoj padini. Prva sinagoga je sagrađena već tokom 17. veka , i poznata je kao El kal vjež. Nalazila se u današnjoj ulici Visokog Stevana 5-7. Bila je velika  jednobrodna građevina pravougane osnove (36mx 8m) s polukružnom apsidom na južnoj strani. U nekoliko navrata je stradala usled požara  ali je svaki put obnavljana.  Velika rekosntrukcija ove sinagoge usledila je 1819. i do uništenja 1945.  sinagoga nije menjala izgled.

Druga dorćolska sinagoga "Nova sinagoga", El kal nuevo, podignuta je nakon sticanja nezavisnosti Srbije na Berlinskog kongresu.  El kal nuevo,, kako se zvao,  bio je hram koji je posećivao siromašniji svet. Porušena je u  Prvom svetskom ratu, a na tom prostoru je jevrejska opština sagradila magacinski prostor koji je opstao sve do danas.

Sledeća sinagoga koja se gradila za potrebe sefardske zajedice bila je sinagoga Bet Izrael u Ulici cara Uroša. Na konkursu je pobedio projekat arhitekte Milana Kapetanovića  koji je bio  prijatelj dorćolskih Jevreja.  Sinagoga je sagrađena u mavarskom stilu . Završena je 1908. godine, ali je u Drugom svetskom ratu zapaljena, pa je posle rata 1949. godine odlučeno da se ostaci sinagoge uklone, i da se na tom mestu sagradi Galerija freska.

Okončanjem Prvog svetskog rata Beograd je počeo da privlači sve veći broj Jevreja Aškenaza koji su se  doseljavali  iz nekadašnje Austro-Ugarske. U Beogradu ih je bilo i ranije, ali za  razliku od Sefarda nisu bili naseljeni samo u jednom delu grada,već po čitavoj varoši. Upravo zato, za lokaciju nove aškenaske sinagoge izabran je  sam centar grada  Kosmajska ulicu 51(današnja Maršala Birjuzova).U toku Drugog svetskog rata nemački vojnici su je koristili kao bordel sa ciljem devalviranja jevrejskog hrama.  Sinagoga Sukat Šalom je jedina ostala da služi svojoj nameni i nakon Drugog svetskog rata.

S obzirom da je posle Drugog svetskog rata Zemun postao deo Beograda,  važno je pomenuti da su i Zemunu postojale dve sinagoge. Zemunska sefardska sinagoga je oštećena u savezničkom bombardovanju 1944. godine ali do kraja rata
nije imala većih oštećenja.  Ipak, spornom odlukom vlasti sinagoga je srušena 1947.godine i na adresi Dubrovačke 23  podignut je stambeni blok. Projekat sinagoge bilo je delo arhitekte Josefa Marksa iz 1871.godine.

Aškenaska zemunska  sinagoga  izgrađena je u današnjoj ulici Rabina Alkalaja broj 5 sredinom XIX veka. Iako je bila očuvana posle Drugog svetskog rata,  1962. godine  prodata je  opštini Zemun. Opština je sinagogu počela da koristi za sastanke
mesnog odbora i za program kulturno-umetničkog sadržaja, pa je u jednom trenutku postala i diskoteka, restoran,a njena namena je do danas ostala sporna.

Pripremila: Iva Pešić