Скочи на садржај

NESTALE DŽAMIJE

Prilikom treće opsade Beograda sultan Sulejman Veličanstveni 1521. godine uspeo je da zauzme tadašnji ugarski grad. Beograd je tada postao važno tursko uporište za dalje prodore ka Evropi. Gradsko polje ispred tvrđave Turci su nazivali Kalemegdan (tur. kale -tvrđava, megdan - polje). Viševekovna prisutnost Osmanlija rezultirala je velikim arhitektonskim i umetničkim nasleđem.

Burna istorijska previranja koja su usledila posle oslobađanja od turske vlasti, imala su za posledicu rušenje džamija i ostalih orijentalnih objekata, pa je slika o islamskoj umetnosti na ovim prostorima izmenjena u odnosu na tursko doba.
Islamske bogomolje koje su se gradile u Beogradu bile su: džamije, mesdžidi i musale. Džamija je mesto za javnu molitvu, na koju poziva mujezin sa minareta-visoke kule koja se uzdiže uz džamiju. Mesdžidi i musale su molitveni prostori, manjih dimenzija, i bez javnih okupljanja.
Prve džamije su nastale u Donjem gradu beogradske tvrđave i to prepravkom hrišćanskih crkava. Prema najranijem turskom dokumentu iz 1536. broj mahala/gradskih četvrti bio je svega četiri, koliko je bilo i džamija. Već 1571. godine broj mahala bio je 21, ali se ne zna koliko je bilo džamija. Početkom 17. veka broj džamija se popeo već na 60. U vreme druge austrijske opsade Beograda, porušene su neke džamije, pa je po austrijskom popisu iz 1728. godine u Beogradu zatečeno 17 džamija (i još dve koje su bile izvan utrvđenog grada), kojima je tada promenjena namena.
Na osnovu raznih izvora i istraživanja zna se da je do kraja 18. veka bilo do 60 džamija i manji broj mesdžida. Tokom treće austrijske opsade Beograda 1789-1791. godine porušen je veći broj džamija. U Prvom srpskom ustanku, preostale džamije bile su pretvorene u objekte druge namene.
Srpske vlasti su 1836. godine popisale džamije u Beogradu i na tom spisku nalazilo se 16 džamija. Iseljenjem turskog stanovništva iz Beograda 1867. godine započeo je proces smanjivanja islamske zajednice i zapuštanja beogradskih džamija. Vremenom su porušene sve preostale beogradske džamije, osim jedne, Bajrakli džamije na Dorćolu.

BATAL DŽAMIJA (Ejnahan-begova džamija)

Na prostoru današnjeg parka na uglu Vlajkovićeve ulice i Ulice Kralja Aleksandra, kod Skupšine /Narodnog doma nalazila se Batal džamija.Prema izvorima, ovo je bila jedna od najvećih džamija u Beogradu. Prvobitan naziv je dobila po svom ktitoru Ejnehan-begu koji ju je sagradio oko 1585.godine. U austrijsko-turskim borbama 1789.godine je ozbiljno oštećena i od tada je bila u ruševinama. Zapuštena odn. „bataljena“(batal - na turskom: zapušten), dobila je naziv „Batal-džamija“. Srušena je 1869.godine.
O spoljašnjem i unutrašnjem izgledu Batal-džamije saznajemo iz opisa i sa crteža koji su sačuvani. Kamen peščar od kog je izgrađena džamija i minaret, vremenom je dobio crvenkasto-sivu boju. Na osnovu crteža Konsantina Jovanovića vidi se da su otvori džamije završeni orijentalnim prelomljenim lukovima. Unutrašnjost je bila bogato dekorisana floralnim motivima i polihromnim ređanjem kamenih blokova. Kupola se uzdizala na trompama koji su dekorisani u tipičnom orijentalnom stilu.

Konstantin Jovanović, Unutrašnjost Batal džamije, oko 1870. Zbirka za arhitekturu i urbanizam Muzeja grada Beograda

DEFTERDAROVA DŽAMIJA (Delijska džamija)

Poznata je po različitim imenima, a pretpostavlja se da je sagrađena najkasnije u 18. veku.
Verovatno je srušena ubrzo posle 1878. Prema izvorima nalazila se u blizini Virtembergove kasarne i pored protestantske crkve. Na osnovu ovih podataka i fotografija koje su sačuvane, Defterdarova džamija se nalazila na uglu današnjih ulica Vuka Karadžića i Obilićevog venca, gde je kasnije sagrađena kafana „Proleće“.

I.V. Groman, Defterdarova džamija, između 1876. do 1878. godine (Izvor: SANU)

DŽAMIJA SULTANA MAHMUDA

Posle ponovnog uspostavljanja Osmanske vlasti u Beogradu, turski sultan Mahmud I (1730 - 1754) naložio je izgradnju nove carske džamije u Gornjem gradu. Nalazila se u blizini Damad Ali-pašinog turbeta, na platou Gornjeg grada beogradske tvrđave u blizini današne Sahat kapije. Pošto je bila u neposrednoj blizini konaka beogradskaog paše, bila je u dobrom stanju.U okviru džamije nalazila se i biblioteka i medresa,islamska škola.
Kada su Turci napustili tvrđavu 1867. godine, džamija je počela da propada. Još uvek je postojala 1876, kada ju je prikazao na jednom crtežu Nikolo Lazaro. Posle 1878. pretvorena je u bolnicu i porušen joj je minaret. Kažu da je kasnije u njoj bila municija koja je slučajno eksplodirala i uništila je. Konačno je srušena pre 1895.godine.

Anastas Jovanović, Džamija sultana Mahmuda, 1876. Istorijski arhiv Beograda

KIZLAR-AGINA DŽAMIJA (Turgut-begova džamija)

Džamiju koja se nalazila na na uglu današnjih ulica Braće Jugovića i Višnjićeve, ispod Studentskog trga, sagradio je Turgut-beg krajem XVI ili početkom XVII veka. U toku prve austrijske opsade Beograda 1688. godine oštećena je kao i većina drugih džamija a tokom druge austrijske vladavine prvo je postala artiljerijski magacin, a od 1726. do 1739. katolička crkva. Godine 1741. obnovio ju je kizlar-aga, starešina harema. Tokom treće austrijske opsade između 1789. i 1791. pretvorena je u katoličku crkvu, a u vreme ustaničkih nemira u pravoslavnu crkvu. Od 1813. godine opet je funkcionisla kao džamija. Srušena je početkom 1878. godine.

Anastas Jovanović, Kizlar -agina džamija, oko 1865. Istorijski arhiv Beograda

IMARET DŽAMIJA (Jahjali, Sindžirli džamija)

Prema istorijskim izvorima izvorima izgradio ju je Jahjali gazi-Mehmed-paša, smederevski sandžakbeg 1548/49.On je bio brat Bali-bega prvog turskog guvernera Beograda. U izvorima se pominje da je u blizini imala i prenoćište i gostionicu. Imaret na arpaskom znači džamija, ali na turskom označava i gostionicu, odn. u današnjem smislu narodnu kuhinju. Nalazila se u bloku između današnjih ulica Cara Dušana , Dubrovačke, i Knićaninove. Srušena je verovatno tokom 1878. godine.

Konstantin Jovanović, Imaret džamija 1870. Muzej grada Beograda

ALI-PAŠINA DŽAMIJA (Džin -Ali -begova džamija )

Neki istoričari smatraju da je postojala u vreme kada je Evlija Čelebija 1660. boravio u Beogradu i poistovećuju je sa Džin Ali -begovom džamijom.Pretpostavlja se da je srušena 1863/64. Nalazila na prostoru koji danas zauzimaju ulice Braće Baruh, Visokog Stefana, Cara Uroša i Despota Đurđa.

Lupa Peter, Ali-pašina džamija, 1858.

DŽAMIJA SULTANA MUSTAFE ( Bit-pazar džamija)

Kada je izgrađena 1560. godine služila je kao mesdžid (manji verski objekat), a od 1572. godine postaje džamija. Pojedini izvori upućuju da je ovo Ferhad-ćehajina džamija. Smatra se da je uništena ili oštećena tokom austrijske opsade od 1717. jer se u kasnijim izvorima pojavljuje džamija sultana Mustafe. Poslednji put se pominje 1870. godine. Danas bi bila smeštena na samom uglu Dušanove i Tadeuša Košćuškog ulice.

Konstantin Jovanović, Unutrašnjost jedne džamije, oko 1870. Zbirka za arhitekturu i urbanizam Muzeja grada Beograda

BAJRAM-BEGOVA DŽAMIJA

Sagrađena je između 1557. i 1560. godine. Nastala je od mesdžida posvećenog Bajram begu koji je bio smederevski sandžak beg. Uz džamiju je formirana i medresa/škola i turbe, i čitava mahala/četvrt koja je nosila njegovo ime. Nalazila se u današnjoj Dositejovoj ulici između Simine i Gospodara Jevremove ulice. Za vreme druge austijske opsade pretvoren je u katoličku crkvu. Ne zna se kada je tačno porušena, verovatno 70-ih godina 19. veka.

Konstanstin Jovanović, Bajram-begova džamija 1870. Zbirka za arhitekturu i urbanizam Muzeja grada Beograda

LAZ-OGLIJE DŽAMIJA (džamija Hadži-Mustafe)

Ne zna se pozdano kada je sagrađena, ali se pretpostavlja da ju je posle 1791. obnovio Laz Oglije. Navode je u popisu džamija iz 1836. i na turskom planu iz 1863. godine ali je nema u drugim izvorima iz XIX veka. Veruje se da je porušena između 1863. i 1867. godine i da se nalazila u današnjoj ulici Strahinjića bana, između Višnjićeve i Kralja Petra.

Konstantin Jovanović, Ulica sa napuštenom džamijom,oko 1780. Zbirka za arhitekturu i urbanizam, Muzej grada Beograda

HASAN-PAŠINA DŽAMIJA

Posle ponovnog uspostvaljanja osmanske vlasti 1740. godine, jedan od prvih objekata koji su izgrađeni u Donjem gradu jeste džamija šeih Hasan-efendije. Oštećena je 1806.godine, kasnije je srušen i minaret, a posle iseljavanja turskog stanovništva, počela je da propada, ali se ne zna kada je konačno srušena.Nalazila se na igu ulica Rige od Fere i Gospodar Jovanove.

Hasan pašina džamija, Donji grad, 1865, Istrorijski arhiv Beograda

LAZ HADŽI-MAHMUDOVA DŽAMIJA

Laz Hadži-Mahmudova džamija je, prema istorijskim izvorima najkasnije izgrađena, posle 1740 godine. Ucrtana je u plan iz 1789. godine, a ulica pored nje je obeležena kao „ulica nove džamije“ (Neue Moschee Gassen). Poslednji put se pominje 1865. godine u spiskovima turskih imanja u Beogradu. Nalazila se na današnjem uglu Čika-Ljubine i Zmaj-Jovine ulice.
Na osnovu crteža Beograda koji se nalaze u Narodnom muzeju u Budimpešti nalazi se i crtež ove džamije, koji pokazuje pravougaonu građevinu sa četvoroslivnim krovom, minaretom i tremom na sve 4 strane građevine.

Džamija Laz Hadži-Mahmuda (Izvor: M.Dželebdžić, Zanimljivi crteži nekih beogradskih građevina u odeljenju istorijskih planova Narodnog muzeja u Budimpešti. Godišnjak grada Beograda,1974.)

SULEJMANOVA DŽAMIJA U GORNJEM GRADU

Prema izvorima, u Beogradu su, tokom Osmanske vladavine, postojale tri džamije sultana Sulejmana Veličanstvenog. Najveća i najlepša od njih nalazila se u blizini Defterdarove kapije, iznad česme Mehmed-paše Sokolovića.
Turski putopisac Evlija Čelebija je prvi opisuje govoreći o veličanstvenom izgledu džamije koju je, kako on navodi, projektovao čuveni Sulejmanov neimar Sinan.
Džamija se pominje u turskom dokumentu iz 1630. godine gde se naziva Carevom, a prema planu iz 1663. to je jedina džamija u Gornjem gradu.
Ne zna se kada je tačno nestala. Prilikom temeljne rekonstrukcije tvrđave 1720-1736. godine, taj deo gornjogradskog platoa su Austrijanci snizili za nekoliko metara i nivelisali ga na današnji nivo. Tom prilikom „iskopani“ su i temelji džamije tako da se danas ne može sa sigurnošću reći gde se tačno nalazila.

CAREVA DŽAMIJA (Šerif-džamija, džamija na Limanu)

Careva džamija na Savi se pominje prvi put 1560. godine kao džamija u mahali Skala, u pristaništu. Pominje se u 19. veku kao džamija na Limanu, a u spisku džamija iz 1836. navodi se poslednji put njeno ime, Šerif džamija. U spisku se navodi da nema minaret i da je pre toga bila „kafana Mula Mehmedova“.
Nalazila se oko ugla Karađorđeve i ulice Braće Krsmanović, a nije tačno utvrđeno kada je porušena.
Po istorijskim izvorima, posle događaja na Čukur-česmi 1862. godine kada je usledio sukob izmedju Turaka i Srba, Turci su, iz savske čaršije, pobegli sa ženama i decom u džamiju na Limanu. Veruje se da je džamija na Limanu bila tačno na mestu današnjeg nosećeg stuba Brankovog mosta, na desnoj obali Save. Most Kralja Aleksandra je izgrađen 1934, a porušen već 1941. godine, a na njegovom mestu je danas Brankov most.

REIS-EFENDIJINA DŽAMIJA(Ahmet-agina džamija)

Prepostavlja se da je reč o džamiji koju je osnovao Ahmet-aga Malkoči, turski zapovednik. Džamiju je obnovio reis-efendija Hadži-Mustafa 1739/1740. godine i od tada se naziva Reis-efendijinom džamijom. Nalazila se u bloku između ulice Cara Dušana, Dubrovačke, Skender-begove i Cara Uroša.

FAKIR HADŽI-ALIJINA DŽAMIJA (Fukara džamija)

Džamija je sagrađena između 1650. i 1652. godine, i tokom istorije više puta je obnavljana, a konačno je srušena u 7 deceniji 19. veka. Poznata je njena lokacija koja zahvata blok izmedju današnjih ulica Tadeuša Košćuška, Solunske i Mike Alasa. Naziv potiče od arapske reči fakir što znači siromah, a naziv fukara je množina te reči.

KARA DŽAMIJA

Ovo je manja džamija za koju nije utvrđeno kada je sagrađena.Džamija se nalazila kod Narodnog pozorišta na uglu ulica Braće Jugovića i Dositejeve. Od 1881 godine je dobila naziv Kara (tur. crna) džamija jer je u to vreme  služila kao ložionica za Narodno pozorište. Kada je Beograd 1892. dobio električno osvetlejenje, ona je porušena.

Pripremila: Nađa Veli