ISTORIJA MEĐUNARODNIH ODNOSA SRBIJE

Istorija medjunarodnih odnosa  Srbije počinje još  srednjovekovno doba. Vladari nemanjićke dinastije, na čelu sa Stefanom Nemanjom,  od najranijeg vremena uspostavljali su medjunarodne odnose koji su doprineli formiranju samostalne srpske države. Prvom diplomatskom misijom smatra  slanje izaslanika Stefana Nemanje u  Nirnberg   1188. godine  kod nemačkog cara Fridriha I Barbarose.

Međunarodnu politiku nastavio je da vodi i njegov sin Sava Nemanjić koji je od carigradskog patrijarha Manojla I izdejstvovao autokefalnost Srpske pravoslavne crkve.  Svi potonji vladari srspke srednjovekovne države bili su ujedno i vešti diplomatski pregovarači koji su uspevali da pomire interese Srbije sa drugim srednjovekovnim državama : Ugarskom, Vizantijom, Bugarskom, Dubrovnikom i Papskom državom. Sklapanje političkih brakova sa članovima najmoćnijih vladarskih porodica tadašnje Evrope takođe je doprinelo uspostavljanju dobrih medjunarodnih odnosa.

Početak moderne srpske diplomatije vezan je za 1804. godine kada je izbio Prvi srpski ustanak. Po nalogu vožda Karađorđa Petrovića, poslate su dve diplomatske misije (izaslanstva) u Petrograd i u Zemun sa ciljem da se od Rusije sa jedne strane, i Habzburške monarhije, sa druge, izdejstvuje diplomatska podrška za ciljeve revolucije koji su uključivali oslobađanje od osmanske vlasti.

 Carska Rusija je već 1807. godine poslala Konstantina Rodofinikina u Srbiju koji je bio ujedno i prvi strani predstavnik u ustaničkoj Srbiji.  Odlukom  Praviteljstvujuščeg sovjeta iz 1811. godine predviđeno je formiranje popečiteljstava (ministarstava), između ostalih i ministarstvo inostranih dela. Za prvog srpskog ministra inostranih dela postavljen je vojvoda Milenko Stojković, ali on tu dužnost nije prihvatio.

Snažniji impuls razvoju srpske diplomatije,  dao je  knez Miloš Obrenović od 1815. godine. Već tokom 1815. godine knez Miloš je poslao svog prvog diplomatskog agenta Jovana Antića u Carigrad  i u Vlašku odn. Bukurešt  Mihaila Germana 1816. godine. Iz tog vremena potiče i praksa da se diplomatski izveštaji koji su dolazili iz Carigrada i Bukurešta šifruju. Rezultat te  diplomatske borbe bilo je dobijanje autonomije, odnosno unutrašnje samouprave Srbiji od strane Osmanske carevine. Kroz tri hatišerifa (svečane povelje turskog sultana) iz 1829. 1830 i 1830. godine osmanske vlasti su  prihvatile da izvrše svoje obaveze o davanju unutrašnje samouprave Srbiji. Hatišerifima je Srbija dobila nacionalnu, to jest unutrašnju samoupravu koja je između ostalih podrazumevala pravo zakonodavne vlasti, naslednost kneževske titule za Miloša Obrenovića, paušalno utvrđivanje godišnjeg danka, slobodu veroispovesti, pravo otvaranja škola, bolnica, štamparija, nezavisnost sudstva, povratak šest otrgnutih nahija, ukidanje feudalizma.

Knez Miloš je formirao Narodnu kancelariju čije je delovanje prošireno i na poslove spoljne politike. U okviru kancelarije 1826. godine osnovano je posebno, inostrano odeljenje. Na čelu ovog odeljenja  nalazio se Dimitrije Davidović, jedan od najučenijih Srba, i prvi sekretar kneza Miloša Obrenovića. Inače, Davidović je tokom 1834. i 1835. obavljao i dužnost ministra inostranih dela, pa se smatra prvim ministrom inostranih poslova.

Posle sticanja autonomije u Srbiju počinju da pristižu i prvi evropski diplomatski predstavnici koji su imali status konzula. Habzburška monarhija je svog prvog konzula Antuna Mihanovića poslala u Kneževinu Srbiju 1836. godine, Velika Britanija je uputila u Srbiju 1837. pukovnika Lojda Hodžesa, a Rusija je 1838. za svog prvog konzula u Srbiji postavila Gerasima Vaščenka. Šef francuske diplomatske misije u Srbiji od 1839. godine je bio Fransoa Diklo.  Narednih godina konzulate su otvorile i Italija, Pruska, i Grčka,  Rumunija. Dolazak evropskih diplomata u Srbiju doprineo je uvođenju diplomatskih običaja, ceremonijala i protokola koji su do tada bili nepoznati.

Posle donošenja Sretenjskog ustava 1835.  usledio je period reformisanja državne uprave, ali su tek  1862. godine popečiteljstva postala ministarstva i dobila preciznija ovlašćenja u odnosu na raniji period. Novoformirano ministarstvo inostranih dela konstituisalo se na modernim principima. Njegovi zadaci odnosili su se na održavanje odnosa sa drugim zemljama, vođenja pregovora i izvršenje ugovora, zaštitu političkih, ekonomskih i trgovinskih interesa zemlje u inostranstvu, pružanje pomoći svojim građanima izvan zemlje, imenovanju diplomatskih i konzularnih agenata u inostranstvu. Uveden je i diplomatski ceremonijal.

Februara 1868. usvojen je i poseban Zakon o činovnicima Ministarstva inostranih dela kojim su ukinuta ranija zvanja (protokolist, registrator, arhivar, ekspeditor) i uvedena nova (sekretar III klase, pisar I, II i III klase).   Ministri inostranih dela do sticanja nezavisnosti Srbije 1878. godine bili su Dimitrije Davidović,  Ilija Garašanin,  Jovan Ristić, Filip Hristić i brojni drugi.

Kada je na Berlinskom kongresu Srbija postala nezavisna i međunarodno priznata država, sva njena diplomatska predstavništva u inostranstvu su podignuta iz ranga konzulata u rang poslanstva (ambasade). Pored poslanstava u Bukureštu, Carigradu i Beču, otvorila su se poslanstva u Parizu (1879), Petrogradu (1879), Sofiji (1879), Berlinu (1881), Rimu (1881), Atini (1882), Londonu (1880), Cetinju (1897).

Ubrzo posle završetka Berlinskog kongresa velike evropske sile su počele da šalju svoje najviše diplomatske predstavnike u Srbiju. Diplomatski odnosi Srbije i SAD uspostavljeni su 15. jula 1882. imenovanjem Judžina Skajlera za generalnog konzula, dok je prvi ambasador SAD u Srbiji 29. juna 1894. godine postao Aleksandar Eben. Nemačka je 1886. godine za svog poslanika u Beogradu odredila Hipolita fon Brej Stajnburga.  Rusija je za svog prvog ambasadora u Srbiji imenovala 1890. godine Aleksandra Persijanija koji se od ranije nalazio u Beogradu na dužnosti generalnog konzula.

Jedna od najznačajnijih etapa u razvoju ministarstva spoljnih poslova Srbije nastupila je 1886. godine kada je donet prvi Zakon o ustrojstvu ministarstva inostranih dela, diplomatskih zastupništava i konzulata Srbije u inostranstvu koji je detaljno propisivao zadatke i organizaciju rada ministarstva i bio je na snazi sve do proglašenja Kraljevine SHS 1918. godine.

Od sticanja nezavisnosti do završetka Prvog svetskog rata na čelu ministarstva inostranih dela Srbije nalazile su se najuglednije i srpske diplomate, državnici, političari, naučnici poput Jovana Ristića,  Stojana Novakovića, Čedomilja Mijatovića, Milutina Garašanina, Nikole Pašića,  Andre Nikolića, Sime Lozanića, Stojana Protića. Ovom nizu treba dodati i poznate književnike koji su se nalazili na dužnostima srpskih konzula u Osmanskom carstvu poput Branislava Nušića,  Vojislava Ilića,  Milana Rakića, Jovana Dučića.
Nastankom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine došlo je do formiranja ministarstva inostranih dela Kraljevine Jugoslavije. Novoosnovano jugoslovensko ministarstvo inostranih dela činilo je šest odeljenja (političko, administrativno, konzularno – trgovačko, računovodstvo, glavna arhiva, Presbiro).

Diplomatija Kraljevine Jugoslavije dala je važan doprinos u iniciranju i formiranju međunarodnih organizacija (Društvo ili Liga naroda), i nekoliko regionalnih i evropskih saveza Mala Antanta (Jugoslavija, Čehoslovačka, Rumunija), Balkanski pakt (Jugoslavija, Rumunija, Grčka, Turska). Kraljevina Jugoslavija je bila u dva navrata nestalni član Saveta Lige naroda (1929–1932, i 1938–1939), a kao znak priznanja što je bila jedan od osnivača Lige naroda.

Posle dr Ante Trumbića, prvog ministra inostranih dela Kraljevine SHS, na čelu diplomatije prve jugoslovenske države nalazili su se ugledne srpske diplomate, političari i profesori Univerziteta poput  Nikole Pašića, dr Momčila Ninčića, profesora Slobodana Jovanovića, Milana Grola i mnogih drugih. U ovom periodu u jugoslovenskoj diplomatiji službovala su i neka od najistaknutijih imena srpske kulture poput Ive Andrića i Miloša Crnjanskog.

Posle završetka Drugog svetskog rata i nastanka socijalističke Jugoslavije formirano je novo ministarstvo inostranih poslova u kome su se na početku nalazili i diplomate  iz vremena Kraljevine Srbije i Kraljevine Jugoslavije . Jugoslavija je u tom periodu bila jedan od osnivača Organizacije ujedinjenih nacija (OUN) 1945. godine, Konferencije o evropskoj bezbednosti i saradnji (KEBS) 1975. godine, a bila je član i regionalne organizacije Balkanski savez 1954 (Jugoslavija, Turska, Grčka).

Okosnicu diplomatije druge jugoslovenske države činila je politika nesvrstanosti što je bilo u skladu sa državnom koncepcijom, ali istovremeno i održavanje dobrih odnosa kako sa SAD tako i sa SSSR. Jugoslavija je kao jedan od osnivača Pokreta nesvrstanih bila domaćin dve konferencije ove organizacije (prva konferencija 1961, deveta konferencija 1989), dok je Srbija 2011. godine bila domaćin konferencije nesvrstanih zemalja povodom obeležavanja pedesetegodišnjice osnivanja tog pokreta. Naziv Ministarstva u socijalističkom periodu postojanja Jugoslavije menjao se u nekoliko navrata (ministarstvo inostranih poslova, ministarstvo spoljnih poslova, savezni sekretarijat za inostrane poslove). Šefovi jugoslovenske diplomatije iz Republike Srbije od 1945. do 1990. godine bili su Stanoje Simić, Koča Popović, Marko Nikezić, Mirko Tepavac, Miloš Minić.

Istorijski prevrati početkom devedesetih godina 20. veka doveli su do formiranja Ministarstva inostranih poslova Srbije koje je delovalo unutar SFRJ.  Naime, u periodu od 1993–1994. godine postojala su dva Ministarstva (Srbije i Jugoslavije), a od  1994. godine rad je nastavilo samo Ministarstvo spoljnih poslova SR Jugoslavije.

Posebno težak izazov za srpsku  diplomatiju bila je 1999. godine za vreme NATO bombardovanja SRJ. Posle demokratskih promena u Srbiji 2000-tih,  Ministarstvo spoljnih poslova bilo je kratko zaduženo za Državnu zajednicu Srbije i Crne Gore, a  kada je 2006. godine ona prestala da postoji, Srbija je ponovo formirala svoje Ministarstvo spoljnih poslova.