ULIČNA UMETNOST BEOGRADA

Ulična umetnost u Beogradu se javila  80ih godina XX veka,  i od tada počinje njeno stalno širenje. Beograd je  postao centar  žive i raznolike kulture grafita, stensila, murala, stikera, ali i drugih umetničkih intervencija u prostoru. Beograd se izdvaja u Evropi kao grad masovne  i velike aktivnosti uličnih umetnika.

Beogradska scena se toliko razvila u poslednjih nekoliko godina da su 2021. godine postavljeni 3D modeli grafita i murala koji su namenjeni približavanju ulične umetnosti slepim i slabovidim osobama.

Raznolikosti ulične umetnosti doprinose različite umetničke grupe, kao i brojni ulični umetnici.

 

Grafiti scena javlja se sredinom 80 tih godina i vezuje se za novobeogradske blokove.  Počinje izrada prvih grafita u vidu različitih tagova (potpis) u crno srebrnoj kombinaciji.  U bloku 45 tokom 1984-1985. godine pojavlja se grupa pod nazivom Fantastik Bojs (Fantastic Boys) koja ispisuje svoje prve tagove.  Ovaj pokret podstaknut je talasom hip-hop kulture  koji se raširio Evropom, a onda i Beogradom. Ubrzo se grafitima oslikavaju i  vozovi i gradski autobusi i trolejbusi. ( 1997. )

Posebno važan trenutak u stvaranju grafiti scene desio se 1999. godine kada je održan je prvi grafiti festival u Beogradu. Održan je na školi „Kralj Petar“ u centru grada a ekipi domaćih crtača pridružili su se grafiti majstori iz Slovenije i Hrvatske.

U tom periodu   deluju tri ekipe crtača – BG Illegal, SDB i MAC / LMC.

Lortek, XIV beogradska gimnazija

Početakom 21. veka  grafiti postaju sve prisutniji u svim delovima grada. U nizu novih grafiti majstora, crtač poznat pod psudonimom Lortek proširiće ovaj vid umetnosti i na druge delove grada.

Pojava festivala i građanskih inicijativa podstakla je širenje grafiti umetnosti, pa danas u Beogradu deluje veliki broj grafiti umetnika. Posebno veliki doprinos daju umetnice, među kojima važnu ulogu imaju Aleksandra Petković poznata pod pseudonimom TKV, Jana Danilović i mnoge druge.

Aleksandra Petković TKV, Jana Danilović, Uroš Štrboja (Rosh) i Vuk Đurić (Endo), Silosi, 2022

Jana Danilović, Borkinja za ravnopravnost, 2021.

U  nizu grupa koje oslikavaju zidove Beograda,  izdvajaju se murali  grupe koja se zove Grobarski Treš Romantizam, skraćeno GTR, uz koautorstvo pank grupe ’’Grupa JNA’’.  Oni su  izvedeni,  najčešće,  na stambenim zgradama u centru Beograda.  Murali prikazuju javne ličnosti iz Srbije i sveta koji se,  na neki način, vezuju za taj sportski klub. To  su portreti koje su ove grupe počele da oslikavaju  2015. godine i koji obuhvataju crno-bele murale javnih ličnosti najčešće obučene u dresove Partizana. Uz njihove portrete je ispisan određeni citat koji na neki način promovišu  poetiku  kluba.  Uz portret pesnika Brane Petrovića stoji citat ,,u igri Partizana oduvek je bilo nečeg pesničkog...’’, na muralu koji prikazuje glumca Miju Aleksića piše " sve više omladine navija za Partizan", na portretu glumice Tanje Bošković ,,Igrajmo najlepšu igru’’, uz portret glumca Bogdana Diklića ,,Pored glume, dve velike strasti su mi bubnjevi i KK Partizan’, itd. Portreti su rađeni po uzoru na fotografije, i uočljivo je da su autori primenili stil hiperrealizma, iako se među portetima prepoznaju određene stilske razlike i neusklađenosti.

Iako su izvedeni u crno-beloj tehnici, u monohromatskom kontrastu, koji asocira na posmrtni portret, neke od ličnosti prikazane na muralima nisu preminule, već su i dalje  aktivne u javnom životu. Na takvim muralima su prikazani Zoran Kostić Cane (rok grupa ,,Partibrejkers’’), Srđan Gojković Gile (rok grupa ,,Električni orgazam’’), pevačica Nada Knežević, glumci Tanja Bošković, Bogdan Diklić i Srđan Žika Todorović. Cilj ovakvih portreta jeste promocija vrednosti koje naslikane ličnosti zastupaju a koji se vezuju za  Partizan.

Autori GTR i grupa JNA, u pokušaju da se distanciraju od standardnog stereotipa srpskog navijača kao huligana-nasilnika, tradicionaliste, nacionaliste ili konzervativnog  žestokog momka, stvaraju  sliku navijača koji poštuje urbane  vrednosti.  U pokušaju da promovišu takve vrednosti autori ovih murala otišli su korak dalje i uključili murale Džoa Stramera (frontmen engleske grupe ,,The Clash’’), muzičara Edija Granta, književnika Džordža Orvela i na taj način ukazali na globalne, opšte vrednosti koje dele navijači Partizana. Uprkos tome što neke od predstavljenih ličnosti nikada nisu javno izrazile naklonosti prema Partizanu niti se deklarisale kao navijači Partizana, autori su ih afirmišu kao kulturne modele, koje po njihovom mišljenju,  navijači treba da slede.

Murali preminulih javnih ličnosti

Oslikavanje murala preminulih ličnosti je pojava koja se viđa svuda u svetu pa i u Srbiji. Nakon smrti određene javne ličnosti, naročito iz šou biznisa, ulični umetnici  oslikavaju njihove portrete kao počast njihovom doprinosu kulturi i umetnosti. U tom nizu izdvajuju se murali britanske pevačice Ejmi Vajnhaus, muzičara Dejvida Bouvija, boksera Muhameda Alija, košarkaša Kobe Brajanta, glumca Robina Vilijamsa, itd. Ako govorimo o beogradskim umetnicima, onda treba pomenuti  muzičare Dragoljuba Đuričića,  Džeja Ramadanovskog,  glumce Danila Batu Stojkovića, Petra Kralja, Marinka Madžgalja, Borivoja Boru Todorovića, Zorana Radmilovića, Velimira Batu Živojinovića, Milenu Dravić i Dragana Nikolića. Oni se slikaju  na mestu ili blizu mesta gde su provodili vreme, gde su radili ili mesta koje je po nekom drugom obeležju karakteristično za njih, pa tako iza pozorišta Atelje 212 i pored Beogradskog dramskog pozorišta se nalaze murali posvećeni preminulim glumcima, blizu kafane na Dorćolu, u kojoj je često boravio, nalazi se mural Džeja Ramadanovskog.

Murali istorijskih ličnosti

Odnos prema nacionalnoj istoriji u Srbiji predstavlja važnu komponentu kolektivnog identiteta,  zato je razumljivo da se  među naslikanim muralima izdvajaju i murali istorijskih ličnosti. Oni su sve prisutniji u javnom prostoru, kako na fasadama stambenih zgrada tako i na javnim površinama poput komunalnih, ili zidova napuštenih industrijskih objekata.  Portreti koji pripadaju ovoj grupi murala su uglavnom opšte prepoznatljivi, ili makar prepoznatljivi na nacionalnom/lokalnom nivou  kao deo nacionalne istorije određenog mesta.

Jedan od najčešćih motiva kada su istorijske ličnosti u pitanju, kako u Beogradu tako u celoj Srbiji, jeste portret Nikole Tesle. Kao jedna od ličnosti koja je prepoznatljiva svuda u svetu, Nikola Tesla, zbog svog doprinosa nauci, ali i zbog svog porekla, nalazi se na zidovima ne samo Beograda, već cele Srbije. Njegov lik povezuje se sa osećanjem nacionalog ponosa, a pritom bez određene političko-ideološke pozadine koju autori impliciraju u slučajevima nekih drugih porteta istorijskih ličnosti.

Jedan od murala koji često može da se vidi i u Beogradu,  i u ostalim gradovima u Srbiji jeste lik Gavrila Principa, koji ima jasni politički i ideološki kontekst—kao simbol nacionalnog ponosa, revolucionarnog duha, borbe za oslobođenje i srpsko jedinstvo. Uz sam portret Gavrila Principa može da se nađe i citat ,,Naše će sjene hodati po Beču, lutati po dvoru, plašiti gospodu.’’ za koji se veruje da je napisao sam Gavrilo Princip dok je bio pritvoren u zatvoru u Sarajevu, nakon čega je prebačen u zatvor u Terezinu u Češkoj u kojem je umro.

U nizu istorijskih murala pojavljuju se  portreti ruskog cara Nikolaja II Romanova, vladike Petra Petrovića Njegoša,  vojvode Živojina Mišića, srpskog vojskovođe iz balkanskih i iz Prvog svetskog rata. Neretko se uz mural nalaze i citati sa jasnim političkim ciljem provokacije ili buđenja nacionalnog ponosa. Tako je uz mural Njegoša je ispisan tekst ,,Svak je rođen da po jednom umre, čast i bruka žive dovjeka!’’, uz mural Karađorđa je ispisano ,,Srbija se umirit ne može.’’ ili uz portret vojvode Živojina Mišića—,,Đenerale, opkoljeni smo! Odlično, rođeni moj, sada možemo da napadamo u svim pravcima!’’

Jedan od najdramatičnijih političkih događaja početkom 21.  veka bilo je ubistvo premijera Srbije Zorana Đinđića. Atentat na premijera Zorana Đinđića izvršen je 12. marta 2003. godine na ulazu u zgradu Vlade Srbije. Zoran Đinđić je bio premijer Vlade Srbije, posle demokratskih promena, u periodu od januara 2001. do 12. marta 2003.  Na ulazu u zgradu Vlade, na mestu gde je premijer Đinđić pogođen metkom, godinu dana nakon ubistva,  2004. godine postavljena je komemorativna ploča. Na ploči je uklesan Đinđićev citat "Ako neko misli da će zaustaviti sprovođenje zakona i reformu time što će mene ukloniti, onda se grdno vara".

Mural koji se nalazi na platou preko puta ulaza na Filozofski fakultet  nastao je 2018. godine, a već nakon nekoliko dana mural je oštećen farbom. Mural se uništavao i obnavljao svakih nekoliko meseci . Recentno stanje je takvo da mural postavljen na viši nivo, pa je time i delimično zaštićen.  Mural je stilski sličan ostalim muralima u Beogradu—s tendencijom ka hiperrealizmu. Ono što ga obeležava je mesto na kome se nalazi—plato Filozofskog fakulteta,  gde je Đinđić studirao filozofiju.

Mural posvećen Zoranu Đinđići ispre Filozofskog fakulteta

Zoran Đinđić rođen je 1952. godine u Bosanskom Šamcu. Diplomirao je filozofiju u Beogradu, a doktorirao u Nemačkoj, gde je otišao, pod političkim pristiskom krajem 70tih godina. Jedan je od osnivača Demokratske stranke, a 1994.izabran je za predsednika stranke. Od februara do septembra 1997. godine bio je na poziciji gradonačelnika Beograda, kao kandidat koalicije Zajedno. Posle pobede Demokratske opozicije Srbije (DOS) na parlamentarnim izborima decembra 2000. godine, izabran je za predsednika Vlade januara 2001. godine.

Mural posvećen Đinđiću nalazi se tačno ispod murala- slike Vladimira Velićkovića koji je izrađen još 1970. godine kao jedan od prvih murala u Beogradu. Takođe na istom mestu se nalazio mural posvećen Džo Strameru, frontmenu engleske pank grupe Kleš (The Clash) koji važi za simbol otpora, mladalačkog revolta protiv tradicionalnog sistema vrednosti. Mesto murala je takođe i mesto na kome se okupljaju studenti, organizuju protesti i mesto koje povezuje najprometnije delove grada—Studentski trg i park sa Knez Mihailovom ulicom.

Komemorativni mural političkom akitvisti Oliveru Ivanoviću , ubijenom lideru građanske inicijative Sloboda demokratija pravda sa Kosova,  nalazi se u blizin policijske stanice u bulevaru despota Stefana. Uz portret je ispisan tekst ’’U atmosferi straha se ne živi’’. Ovaj mural  nije oštećen, prefarban niti oskrnavljen.

Komemorativni murali anonimnih ljudi

Posebnu  grupu murala čine komemorativni portreti  anonimnih, uglavnom mladih ljudi koji su poginuli ili preminuli u tragičnim događajima. Ovi murali postavljanjem u  javni prostor dobijaju opšti karakter, jer njihova tragična smrt izaziva kod javnosti osećaj  nepravde kojoj su bili izloženi ili nesreći koja se dogodila. Oni  su iskaz kolektivnog sećanja kojom zajednica želi da ovekoveči i njihov mladi život i podseti na oprez u sprečavanju tragičnih događaja.Takvi  murali se najčešće oslikavaju u neposrednoj blizini mesta u kome je osoba živela ili  gde je stradala.

Jedan od takvih murala je posvećen Milošu Mileusniću, studentu iz Čačka koji je ubijen kao slučajni prolaznik u ulici Dimitrija Tucovića 2019. godine kada ga je ubica Neđeljko Đurović, u nestabilnom psihičkom stanju’’slučajnim izborom’’ nekoliko puta izbo nožem. Njegov mural u Beogradu se nalazi na Dorćolu u ulici Strahinjića Bana.

Petnaestogodišnja devojčica Minja Draganić je bila žrtva požara koji je izbio u stanu u kome je živela sa roditeljima na Dorćolu. Mural posvećen Minji se nalazi na osnovnoj školi ’’Braća Baruh’’ koju je pohađala.

Na Zvezdari, u blizini škole Ivan Goran Kovačić, nalazi se mural posvećen Stefanu Radojeviću—Radetu, momku koji je tragično preminuo u saobraćajnoj nesreći na motoru u ulici Dimitrija Tucovića.

Na Vračaru se nalazi mural posvećen Nemanji Antiću, mladiću koji je poginuo u saobraćajnoj nesreći kod Ada Huje 2014. godine, dok se na fasadi Prve beogradske gimnazije nalazi mural posvećen Milošu Jankoviću, takođe žrtvi iste nesreće.

Na zgradi u Kraljice Marije od 2022. godine nalazi se mural posvećen studentu Jovanu Iviću koji je izvršio samoubistvo na tom mestu.

Ovakve inicijative za komemoraciju pokreću u najvećem broju slučajeva prijatelji i porodica.

Fudbalski navijači, poznati kao „ultras”, nastali su u Italiji kasnih 60-ih godina 20. veka, a osamdesetih godina su se proširili na i na druge krajeve Evrope. Organizovani u  udruženja fudbalskih navijača, ultrase odlikuje  strastvena podrška  fudbalskom klubu, često povezana sa  političkom ideologijom ili etničkom pripadnošću. Vremenom su neki ogranci ultras navijačkih grupa počeli da se upliću u opasne kriminalne poslove. Tako su podgrupe ultras navijača, koje se  bave  nasiljem i organizovanim kriminalom, okupile huligane u dobro organizovanu kriminalnu strukturu.  Ove huliganske grupe, zbog velikog broja ubistava koje su usledile usled međusobnih  obračuna, naročito u poslednjoj deceniji, naručuju  murale na kojima su preminuli članovi,  realistično  oslikani po modelu grobarskog treš romantizma. Ipak, ovi murali prikazuju navijače različitih navijačkih grupa koji zbog svojih kriminalnih aktivnosti pripadaju huliganskim grupama.

Ovakvim načinom memorijalizacije ličnosti se na slikovit način omeđuju određeni urbani kvartovi ili celine, i šalju vizuelne poruke  pojedinim društvenim grupama. One mogu da imaju otvorena ili skrivena značenja poput pretnje (ispisane u vidu tekstualne podrške odrđenoj osobi ili grupi), osvete, ili jednostavno odavanje počasti preminulom. Posebno aktivni u sferi ulične komemorativne umetnosti su navijači FK Partizan, tzv  Grobari.  Niz komemorativnih navijačkih murala rasut je  po gradu, a samo u blizini  Partizanovog stadiona,  sada se nalazi 13 murala posvećenim različitim osobama. Ovo su osobe  koje, osim što su bili navijači, imaju istoriju nasilnog i huliganskog ponašanja, Najčešće nepoznati javnosti, ovi navijači su koristili navijanje samo kao paravan za određene kriminalne aktivnosti.

U nizu murala ovog tipa, ističe se  mural Ljubomira Markovića Kiće, nekadašnjeg vođe Partizanove navijačke grupe ,,Alkatraz’’. Njemu su posvećeni  murali  na dva mesta u Beogradu, jedan u naselju Petlovo brdo, drugi na donjem Dorćolu. Na dorćolskom muralu stoji tekst  koji glasi ’’Ti si ponos Beograda’’. Ljubomir Marković je široj javnosti postao poznat tokom istrage ubistva francuskog navijača Brisa Tatona, u septembru 2009. godine. Marković je tada uhapšen, osuđen na 30 godina zatvora, u međuvremenu mu je kazna smanjena na 13 godina, nakon čega je izašao iz zatvora 2017. godine, a dve godine kasnije je ubijen.

U ulici 27. Marta/Kraljice Marije u Beogradu, na prometnom mestu, u širokom delu ulice, na fasadi stambene zgrade nalazi se mural sa likom mladića ispod koga piše ,,Dovla 1978–2013’’. Dovla ili Vlada Zlo samo su neki od nadimaka Vladimira Lukića, navijača FK Rada, koji je ubijen u produžetku iste ulice, u kafiću Penzija. Vladimir Lukić je bio deo navijačke grupe pomenutog kluba ,,„United force”’’, vođa neonacističkog odreda ,,Combat 18’’.  U  samoj Ulici 27. marta kao i okolnim ulicama,  nacrtani je vći broj stensila sa likom Vladimira Lukića ispod koga piše Dovla.

Mural Alena Kostića, poznatog i pod nadimkom Kubi, nalazi se u beogradskom naselju Železnik, na okretnici autobusa. Alen je  ubijen dok je bio vođa partizanove navijačke grupe ’’Zabranjeni’’, protiv koga je u tom trenutku bilo podignuto 15 krivičnih prijava. Smatra se da je ubijen zbog sukoba sa suparničkom Partizanovom grupom ’’Alkatraz’’.

U blizini se nalazi i mural posvećen Vladimiru Vojvodiću Vojvodi, bivšem vođi navijača Crvene Zvezde, iz bliskog okruženja Željka Ražnatovića Arkana, vođe kriminalnog klana iz 90-ih godina.

Na Novom Beogradu, u Bloku 21 postoji mural posvećen Veliboru Dunjiću, vođi navijača Crvene Zvezde, grupe pod nazivom ’’Hijene’’. Velibor, protiv koga je bilo podignuto oko 40 krivičnih prijava, ubijen je ispred splava na Novom Beogradu. On je prikazan nestandardno za komemorativni mural— u akciji, držeći megafon u jednoj ruci. Uz mural stoji i ceo tekst pesme Duška Trifunovića Grešio sam mnogo.

Mural posvećen Luki Miškoviću, ubijenom ispred kafane Konoba akustik, nalazi se na gornjem delu Dorćola. Luka, koji  je imao nekoliko krivičnih prijava,  upucan je tokom hapšenja zbog ’’žučne svađe’’ sa vlasnikom pomenute kafane.

Mural u Zdravka Čelara posvećen je dvojici navijača Partizana, koji su predstavljeni samo kroz svoje nadimke—Vlajko i Grobi. Vlajko je Vladimir Živković, član partizanove navijačke grupe ’’Zabranjeni’’, koji je preminuo nakon što ga je član suparničkog partizanovog tabora ’’Alkatraz’’ izbo nožem. Grobi je nadimak Ivana Perovića, takođe člana i simpatizera grupe ’’Zabranjeni’’, koji je ubijen pištoljem na Novom Beogradu, od strane pripadnika ’’Alkatraza’’.

Složena lokalna i globalna politička situacija odrazila se i na uličnu umetnost u Srbiji. U tome posebno prednjači ikonografija desničarskih organizacija koja je rezultirala pojavom murala posvećenih kontroverznim političkim ličnostima iz ratova 90-ih, kao i akterima rata u Ukrajini.

Mural ruskog predsednika Vladimira Putina koji je početkom marta 2022. godine ’’osvanuo’’ na uglu Njegoševe ulice i ulice Kralja Milutina, nastao je kao podrška aktuelnom ruskom predsedniku posle vojne akcije u Ukrajini. Na zidu ukrašenom ruskom i srpskom zastavom dominira lik ruskog predsednika, a pored portreta je na ćirilici ispisana reč brat. Ovaj mural je nekoliko puta bio oštećen, a konačno je prefarban početkom 2023. godine.To nije ni prvi ni jedini mural Vladimira Putina u Beogradu. Još jedan mural sa njegovim likom se nalazi na Novom Beogradu u ulici Narodnih heroja, na stambenoj zgradi. Osim portreta Putina, na istom mestu nalazi se i bivši američki predsednik Donald Tramp, a između njih je ispisan tekst ’’Kosovo je Srbija’’  na ruskom i engleskom  jeziku.

Treba pomenuti da sve veći broj desničarskih proruskih orijentisanih organizacija svoje ’’heroje’’ ima ovekovečene na fasadama beogradskih ulica. Jedan takav primer je i mural posvećen preminulom komandantu ruske paravojne formacije samoproglašene Donjecke republike Arsenu Pavlovu poznatom i kao Motorola, učesniku sukoba u istočnoj Ukrajini. Motorola je poginuo 2016. godine i ubrzo nakon smrti je dobio svoj mural u novobeogradskom naselju Pariske komune. Prikazan je na pozadini ruske carističke zastave kako salutira. Mural je delo organizacije Srpska liga i SNP 1389 koje važe za konzervativne, desničarske i proruske organizacije koje su ovim muralom dodale i ikonografiju koje reprezentuje njihove stavove prema herojstvu i patriotizmu.

Stensili i murali koji prikazuje Ratka Mladića su vrlo česti u Beogradu. Jedan od najkontroverznijih murala nalazio se se na uglu Njegoševe i Ulice Alekse Nenadovića u Beogradu. Beogradski mural prikazivao je uniformisanog Mladića, uz reči „Đenerale, neka je tvojoj majci hvala“. Mural je 23. jula 2021, mesec dana nakon što je Mladić osuđen pred Međunarodnim sudom za ratne zločine u Hagu za zločine protiv čovečnosti. Od svog nastanka, mural je privlačio pažnju javnosti i izazvao proteste građanskih aktivista. Svaki put kada bi mural bio oštećen, grupa anonimnih mladića, pretpostavlja se pripadnika navijačke grupe Partizan, bi ga popravila. Nedavno, posle masakra u školi koji se dogodio 3. maja 2023. godine u Beogradu, Mladićev mural je prefarban belom bojom sa porukom „Uključi mozak”. Na ostatku prefarbanog zida su obeležja navijačke grupe Partizan.