ISTORIJAT
Narodno pozorište osnovano je 1868. godine, kada je počela i izgradnja zgrade na današnjem Trgu republike. Ideja o osnivanju srpskog pozorišta u Beogradu javila se još ranije , pa je tako zabeleženo da je prva predstava u Beogradu odgirana 4. decembar 1841. u Teatru na Đumruku (carinarnici): Smrt Stefana Dečanskog Jovana Sterije Popovića.Zalaganjem Pozorišnog odbora prikupljena su sredstva za kupovinu placa, a zatim i izgradnju pozorišne zgrade. U vreme Kneževine Srbije kupljen je plac na sadašnjem Zelenom vencu ali od izgradnje zgrade na ovom terenu se odustalo zbog podvodnog tla. Ovu nikad završenu zgradu, koja je počela da se gradi 1852. godine, projektovao je italijanski arhitekta Josif Kasan. Sadašnja zgrada završena 1869. godine po projektu arhitekte Aleksandra Bugarskog.
Prva predstava odigrana je 22. novembra 1868. godine, istorijska drama – Đurađ Branković Karla Obernjika. Izvedena je u adaptiranoj sali gostionice Kod engleske kraljice, u kući koja se nalazila u nekadašnjoj Kosmajskoj ulici broj 51 (danas ulica Maršala Birjuzova).
Pozorišni hol
Iako je inicijativu za gradnju pozorišta pokrenuo knez Mihajlo Obrenović, on nije dočekao početak radova, jer je ubijen 3. juna 1868. godine, pa je kamen temeljac postavio knez Milan. Prva predstava u novoj zgradi je održana 30. oktobra (po starom kalendaru) 1869. godine. O ovom događaju je ostalo zabeleženo:„... Prva predstava je bila ’Posmrtna slava kneza Mihaila’, slika iz narodnog života Đorđa Maletića, u četvrtak 30. oktobra 1869. godine.
Iako je muzičkih izvođenja bilo i ranije 1913. godina kada je izveden Verdijeva opera „Trubadur“ smatra se početkom osnivanja Opere. Prvi svetski rat prekinuo je rad Opere, pa je tek 1919. godine formiran sastav Opere i izvedena Pučinijeva opera „Madam Baterflaj" u februara 1920.
Posle završetka Prvog svetskog rata sa dolaskom ruskih umetnika došlo je do osnivanja baletskog ansambla. Prvu predstavu beogradski Balet je izveo 22. januara 1923. godine – „Ščelkunčik/ Krcko Oraščić“ Petra Iliča Čajkovskog.
Zgrada Narodnog pozorišta bila je mesto okupljanja građanja povodom velikih velikih istorijskih događaja. Posle Aneksione krize 1908. godine, kada Austrougarska monarhija zvanično pripojila teritoriju Bosne i Hercegovine, došlo je do velikih demonstracija u Beogradu. Tih dana su demonstranti, zajedno za prestolonalsednikom Đorđem Karađorđevićem uzvikivali ratne pokliče i zapalili dve austrougarske zastave.
Jedno od najmasovnijih okupljanja građana na tada već Trgu Republike desilo se 1945. godine, pred sam kraj Drugog svetskog rata, kada je pred oko 250.000 ljudi, sa pozorišne terase govor održao Josip Broz Tito. Tim govorom tada predsednik KPJ pozivao građane na ratne operacije protiv okupatora. Sledeći veliki skup održan je 9. marta 1991. godine tokom demonstracija protiv režima Slobodana Miloševića predvođenih Vukom Draškovićem, koji se obratio sa balkona Narodnog pozorišta.
IZGLED
Zaslugom kneza Mihaila Obrenovića 1868. godine je osnovano Narodno pozorište i doneta je odluka o podizanju pozorišne zgrade. Zgrada pozorišta je završena za svega godinu dana, prema projektu Aleksandra Bugarskog, u stilu akademizma. Uzor za izgled pozorišta je bio 20tak godina ranije sagrađeno milansko pozorište La Skala. Enterijer je bio raskošno dekorisan, a posebno kraljevska loža. Prve rekonstrukcije objekta usledile su 1885. i 1903. godine. Projektom arhitekte Josifa Bukavca u periodu 1911-1922. godine dodati su elementi secesije u vidu masivniih stubova uz ulaz sa bogatom dekoracijom.
Gledalište je povećano na 700 sedišta, 33 lože i 66 stajanja – sve ukupno 944 mesta. Pozornica je povećana u dubinu, a ugrađena je i pokretna okrugla bina. Garderobe, radionice, prostorije za upravu, magacini i druge pomoćne prostorije smeštene su oko zadnje pozornice na dva i tri sprata.
Na izradi detalja u enterijeru arhitekti Josifu Bukavcu su pomogli arhitekti – ruski emigranti, koji su naročito doprineli izradi enterijera. Dekorisani su ulazni hodnici i foaji na prvoj galeriji koji su ukrašeni reljefima i neobaroknim motivima. Plafone u gledalištu je oslikao ruski slikar Stepan Kolesnikov. Jedino što je u enterijeru ostalo od prethodne zgrade je medaljon sa profilom kneza Mihaila, iznad portala pozornice, koji je obnovio vajar Đoka Jovanović.
Tokom bombardovanja Beograda u Drugom svetskom ratu zgrada Narodnog pozorišta je oštećena, pa su i tokom 1941. i 1942. godine izvršene popravke.
Tokom 1964/65. adaptirana je ponovo Velika scena, i to na osnovu nacrta arhitekte Nikole Šercera. U gledalištu je povećan broj mesta tako što su uklonjene lože i postavljena manja sedišta sa užim razmakom između njih. Skinut je veliki kristalni luster, a dvoranu su krasili novi bareljefi i zidovi od hrastovih lamperija, kao i plava boja sedišta i zavese.
Velikom rekonstrukcijom u periodu 1986. i 1989. godine, vraćen je stari izgled pozorišta iz 1922. godine,i dodata središnje kupola i dve manje iznad ulaza. Obnovljen je enterijer i dograđen zadnji deo zgrade prema ulici Braće Jugovića, po projektu arhitekata Slobodana Drinjakovića i Ljubomira Zdravkovića. Enterijer je bio urađen po nacrtima arhitekte Milana Pališaškog; fasadna dekoracija po nacrtima Branke Bremec, Dimitrija Ivančevića i Zorana Badnjevića,
Ovom rekonstrukcijom, staroj zgradi je vraćen izgled od pre Drugog svetskog rata, a ukupna površina je skoro udvostručena dogradnjom modernog objekta u koji su, na pet spratova iznad i dva sprata ispod zemlje, smeštene službene prostorije. Zgrada sada ima osamnaest i po hiljada kvadratnih metara, od kojih sedamnaest hiljada kvadrata korisnog prostora. U gledalište su vraćene lože, koje su uklonjene 1966. i sada izgledaju kao i u XIX veku, sa karakterističnim potkovičastim rasporedom. Dvorana je dobila nov sjaj i privlačnost. Cela je presvučena u crveni velur i pliš, a još preovlađuju osnovni beli i zlatni tonovi. U foajeu druge galerije se nalazi ploča sa imenima svih darodavaca i mecena pozorišta iz 19 veka.
Na plafonu dvorane je obnovljena velika umetnička slika Kolesnikova, kompozicija iz dva dela – „Bahanal“ i „Talija sa četvoropregom“.
I foajei su dobili nov, lepši izgled. Postavljeni su mermerni podovi, gipsani ukrasi na plafonima, reljefi, pozlata, biljurna ogledala, kristalni lusteri, a u glavni hol je smeštena, davno zaboravljena, bista kneza Mihaila, osnivača pozorišta.
